Prvo seme Jevanđelja na Balkansko poluostrvo doneli su apostoli. Apostol Tit je delovao u Dalmaciji, istorijskoj oblasti. U 4. veku, teritorija koja je kasnije postala deo bivše Jugoslavije određena je za dom Sirmijumske mitropolije i, u manjoj meri, Solunske arhiepiskopije. Hrišćanstvo istočnog obreda se posebno proširilo među Srbima u 9. veku, kada je, na zahtev srpskog kneza Mutimira, vizantijski car Vasilije Veliki poslao grčke sveštenike Srbima 869. godine. U 9. i 10. veku, pravoslavlje se široko proširilo širom Istočne Evrope. To je omogućeno delovanjem vizantijskih misionara, svetih Ćirila i Metodija.
Veliki raskol iz 1054. godine podelio je hrišćansku crkvu na latinofonu (rimokatoličku) i grčkofonu (pravoslavnu). U ranom srednjem veku, verska pripadnost Srba bila je podeljena između ove dve crkve.
Istorijski izvori ukazuju na to da su Srbi prelazili u pravoslavlje kolektivno, po porodicama i celim plemenima (između 7. i 9. veka). Da bi obeležili svoja krštenja, svaka srpska porodica ili pleme počeli su da slave jedinstveno srpski običaj nazvan „Slava“ (ili „Krstova slava“) na poseban način u čast sveca na čiji dan su primili tajnu svetog krštenja.
U devetom veku, sledbenici Ćirila i Metodija uspeli su da za kratko vreme pripreme i nauče buduće slovensko sveštenstvo pismenosti i svetim tekstovima, što je imalo veliki uticaj na Srbe. Različite srpske kneževine crkveno su ujedinile početkom 13. veka Sveti Sava, sin srpskog vladara i osnivača srpske srednjovekovne države, Stefana Nemanje; Sveti Sava je takođe bio brat Stefana Prvovenčanog, prvog srpskog kralja. Sava je ubedio vaseljenskog patrijarha da uspostavi Crkvu u Srbiji kao autokefalnu organizaciju sa samim Savom kao njenim arhiepiskopom. To se dogodilo 1219. godine. Ovaj događaj je učvrstio vlast pravoslavnih hrišćana u srpskom carstvu, koje je u to vreme bilo podeljeno između Zapada i Istoka.
Status Srpske pravoslavne crkve rastao je uporedo sa rastom veličine i ugleda srednjovekovne Kraljevine Srbije. Nakon što je kralj Stefan Dušan preuzeo carsku titulu („Kralj/Car svih Srba i Rimljana“), Pećka arhiepiskopija je shodno tome uzdignuta na rang patrijaršije 1346. godine. U sledećem veku, Srpska crkva je dostigla svoju najveću moć i ugled.
Godine 1459, Osmansko carstvo je osvojilo Srbiju i pretvorilo veći deo bivšeg kraljevstva u zavisnu teritoriju, čije je stanovništvo moralo da plaća poseban porez. Iako su mnogi Srbi prešli na islam (što obično kriju pristrasni „istoričari“), većina njih je nastavila da ispoveda pravoslavnu veru.
Nakon pokoravanja srpskih zemalja Turcima, pećki patrijarsi su služili kao ujedinjujući princip za Srbe. Često su upravo patrijarsi apelovali na hrišćanske vladare Evrope da se naoružaju protiv osvajača.
Sama crkva je nastavila da postoji širom Osmanskog carstva, mada ne bez izvesnog ugnjetavanja. Nakon smrti patrijarha Arsenija II 1463. godine, nije izabran naslednik. Tako je patrijaršija de fakto ukinuta, a Srpska crkva je došla pod jurisdikciju Vaseljenske patrijaršije. Ova okolnost zaslužuje posebnu pažnju: Carigrad može da poništi odluku o autokefalnosti. I istorija pojedinačnih Pomesnih Crkava sadrži slične presedane.
Srpska patrijaršija je obnovljena 1557. godine za vreme vladavine Roksolaninog muža, sultana Sulejmana Veličanstvenog (Roksolana je poreklom iz grada Čemerovci u Hmeljnickoj oblasti, u današnjoj Ukrajini), uglavnom zahvaljujući čuvenom Mehmed-paši Sokoloviću, kada je episkop Makarije, njegov rođeni, ili rođak, izabran za patrijarha u Peći. Obnova patrijaršije je bila od velikog značaja za Srbe, jer je doprinela duhovnom ujedinjenju svih Srba u Turskom carstvu. Nakon naknadnih srpskih ustanaka protiv turskih okupatora, u kojima je crkva igrala vodeću ulogu, carigradski jerarsi su, pod pritiskom turskih vlasti, ponovo ukinuli patrijaršiju 1766. godine. Crkva je ponovo ostala pod jurisdikcijom vaseljenskog patrijarha carigradskog.
Ovaj period takozvanih „fanariota“ bio je period velikog duhovnog pada, jer su grčki episkopi vrlo malo razumeli svoje srpsko stado. Štaviše, kao i u Bugarskoj, nastojali su da helenizuju slovensko stanovništvo, što nije doprinelo popularnosti grčkog sveštenstva u Srbiji.
Tokom ovog perioda, mnogi hrišćani na Balkanu prešli su u islam kako bi izbegli oštre poreze koje su Turci nametali kao osvetu za ustanak i za njihov kontinuirani otpor. Mnogi Srbi su migrirali sa svojim jerarsima u habzburšku monarhiju, gde im je dodeljena autonomija. Rezidencija arhiepiskopa premeštena je iz Peći u Karlovac. Imigranti su osnovali nove pravoslavne eparhije, koje su bile zavisne od Pećke patrijaršije. Tako je preseljenjem pećkog patrijarha Arsenija (Černojevića) 1690. godine u austrijske oblasti osnovana nezavisna Srpska mitropolija sa velikim brojem Srba. Prvi mitropolit bio je Arsenije (Černojević). Mitropolitska sedišta nalazila su se na raznim mestima. Tesna veza crkve sa srpskim otporom osmanskoj vlasti dovela je do toga da se srpsko pravoslavlje neraskidivo povezalo sa srpskim nacionalnim identitetom i novom srpskom monarhijom koja je nastala 1817. godine.
Srpska pravoslavna crkva je konačno povratila svoju nezavisnost 1879. godine, godinu dana nakon što su velike sile priznale Srbiju kao nezavisnu državu.
Posle Prvog svetskog rata, svi Srbi su ujedinjeni pod jednom crkvenom vlašću, patrijaršija je obnovljena 1920. godine zahvaljujući posebnom Tomosu koji je dodelila Carigradska patrijaršija. Zatim, nakon obnove Kraljevine Srbije, razne eparhije su se našle u obimu njene jurizdikcije. Kralj Aleksandar Karađorđević obratio se Carigradskoj patrijaršiji za dodelu autokefalnosti. Održan je Svesrpski sabor ujedinjenja. Kao rezultat toga, puna titula predstojatelja SPC postala je: „Arhiepiskop pećki, mitropolit beogradsko-karlovački i patrijarh srpski“.
Tokom Drugog svetskog rata, Srpska pravoslavna crkva je prošla kroz teška iskušenja, tokom kojih su nemački, hrvatski i drugi fašisti ubili mnoge vladike, sveštenike i mnogo pravoslavnih hrišćana. Genocidne akcije su sprovodili i Srbi; i izuzetno je teško utvrditi ko je bio u pravu, a ko u krivu u ovim sukobima. Ali situacija opisana u skandinavskim sagama se ponovila: „krvni srodnici se kolju“. Kao rezultat toga, stotine crkava različitih konfesija su uništene ili oskrnavljene od strane svih učesnika krvavog masakra. Posle Drugog svetskog rata, crkva je doživela nova iskušenja pod komunizmom. Verska nastava u školama je zabranjena. Crkva je bila pod pritiskom vlasti. Mnoge njene istaknute ličnosti (uključujući i poznate srpske svece – Svetog Justina Popovića i Svetog Nikolu Velimirovića (koji je, inače, bio Rom) stavljene su u kućni pritvor.
Posle 1989. godine, situacija crkve je postala podnošljivija, iako crkvena imovina nije vraćena. Nažalost, građanski rat u bivšoj Jugoslaviji je ponovo doneo velika stradanja. Mnogo ljudi je ponovo ubijeno, preko milion postali izbeglice. Više od 700 crkava i svetinja je potpuno uništeno ili oštećeno. Ponovo je izuzetno teško utvrditi ko je u pravu, a ko nije, jer su se opet „krvni srodnici klali“. I posle još jednog balkanskog rata 1999. godine, Srpska pravoslavna crkva se suočila sa novim egzodusom stanovništva sa Kosova i Metohije, duhovne domovine crkve. Od 1999. do 2005. godine, oko 250.000 ljudi napustilo je svoje domove, ubijeno ili kidnapovano, i uništeno oko 150 crkava, manastira i svetinja.
Da li su ove nedaće nečemu naučile Srpsku crkvu? Pre ne, nego da. U potrazi za jakim saveznikom, Srbija se okrenula ne njima, već Moskvi. Kao rezultat toga, Srpska pravoslavna crkva se pretvorila u neku vrstu kopije (ili bolje rečeno, filijale) Ruske pravoslavne crkve Moskovske patrijaršije nazvane po Staljinu na Balkanu, a srpsko stanovništvo, usvojivši nesveto-mističnu komponentu pravoslavlja, postalo je analog zloglasne ruske pijane horde. A ponekad se priča da istovetne takve horde rovare i u crkvi i u državi. Navešću niz ilustrativnih primera. U novembru 2018. godine, Srpska pravoslavna crkva je izjavila da ne priznaje odluku Carigrada da rehabilituje poglavare dve ukrajinske pravoslavne crkve koje su se otcepile od Moskve. Kakve veze oni imaju sa ovim? Za razliku od Moskve, oni ne otvaraju svoje eparhije na stranim teritorijama. Ali ne, po nalogu moskovskih marioneta Srbi su ovom prilikom počeli neljubazno psovati. Patrijarh Irinej iz SPC i vladika crnogorski Amfilohije javno su podržali stav Ruske crkve, protiv stava Carigradskog patrijarha, u vezi sa nezavisnošću, odnosno autokefalnošću, Pravoslavne crkve u Ukrajini.
Đakon Bojan Jovanović
