Jugoslavija-zemlja koje više nema. U jednima negativne emocije, a drugima budi lepa osecanja. Ideja Jugoslovenstva je nastala polovinom 19.veka kada su pocela pozorišta iz Beograda i Zagreba da sarađuju. Kulturna saradnja kroz pozorišni tetar je opstajala uprkos lošim odnosima Srbije i Austro-Ugarske. Jugoslovenska ideja je živela i za vreme Kneza Mihaila, a i kasnije za vreme Kralja Petra I Karađorđevića. Tokom septembra meseca 1904. godine na svečanoj proslavi ustoličenja Kralja Petra I Karađorđevića je pored pozorišta iz Beograda, gostovalo i kazalište iz Zagreba.

Ideja jugoslovenstva je nastala kroz kulturnu saradnju Srba i Hrvata, a jedni od nosioca jugoslovenske ideje su bili Ivan Meštrović i Nadežda Petrović. Pominjanje ovih umetničkih giganata nam govori o tome da je Jugoslavija bila vizionarska ideja. Jugoslavija je bila velika ideja za male ljude. Sedam Ugarskih plemena je krajem 9. veka sa prostora južnog Urala došla u Panoniju i formirala mađarsku naciju. U čemu je bile prepreka da se stvori nacija od južnoslovenskih naroda?

Pristalica sam teorije da su nacije politička kategorija, produk 19. veka i buržoaskoh društva. Ukoliko je neka nacija organska kod južnoslovenskih naroda, onda je to jugoslovenska nacija. Uzmimo za primer Srbina, Hrvata i Bošnjaka iz Mostara, u čemu je razlika između njih? Sličniji su jedni drugima nego što su sličniji Srbinu iz Beograda, Hrvatu iz Zagreba ili Bošnjaku iz Sarajeva. Možemo da uzmemo primer Srbina i Hrvata iz Dalmacije. Nepostoji suštinska razlika. Ista kultura, veoma slični običaji, ista genetika koju nauka potvrđuje, čak i ista religija. Jedina razlika izmedju Srbina i Hrvata iz Dalmacije su različiti pravci unutar jedne religije.

Pva Jugoslavija

Kroz kulturnu saradnju južnoslovenskih naroda je nastala i politička saradnja. Nakon atentata u Sarajevu na Franca Ferdinanda od strane organizacije Mlada Bosna i Prvog svetskog rata gde je Srbija izgubila dve trećine muškog reproduktivnog stanovništva 01.12.1918. godine došlo je do stvaranja Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, a ubrzo je država preimovana u Kraljevinu Jugoslavija. Prva Jugoslavija je u početku bila demokratska, da bi posle nacionalnih trvenja između srpskih i hrvatskih političara došlo do atentata u skupštini od strane Puniše Račića na Stjepana Radića, posle toga je uvede šestojanuarska diktatura od strane Kralja Aleksandra. Prva Jugoslavija se sastoja od devet banovina. Banovine su nosile imena po geografskim toponimima. To je suštinski bila dobra ideja da na takav način započne građenja jugoslovenske nacije. Hrvatski nacionalisti i rimokatolička crkva su se bunili, jer su Srbi bili etnička većina u osam od devet banovina i optuživala Kralja Aleksandra da je prikriveni nacionalista i da želi veliku Srbiju. Napadi na Aleksandra nisu dolazili samo od rimoktoličke crkve, već i od Srpske pravoslavne crkve, kojoj nije odgovarala ideja jugoslovenstva kao građanska ideje, jer u tom slučaju uticaj crkve u društvu opada.

Kralj Aleksandar je ubijen u Marselju 9. oktobra 1934. godine. Njega je ubio Vlado Georgijev Černozemski pripadnik VMRO-a i saradnik ustaškog pokreta Ante Pavelica. Tom prilikom je smrtno ranjen i francuski ministar spoljnih poslova Luj Bartu.

Prva Jugoslavija se našla u ozbiljnim problemima. Korupcija je cvetala, od ratnih profitera iz Prvog svetskog rata je stvorena buržoaska elita. Veliki broj ljudi je živeo u siromaštvu ili na ivici siromaštva. Posle dvadesetsedmomartovskih demonsracija i šestoaprilskog bobardovanja Beograda, veći deo vojne i političke elite je napustio Jugoslaviju. U Jugoslaviji su postojala dva antifašistiška pokreta. Jedan sastavljen od bivših oficira Kraljevine Jugoslavije predvođen generalom Mihailovićem, a drugi pokret je bio partizanski pokret, predvođen Josipom Brozom Titom.

Druga Jugoslavija

Okosnica partizanskog pokreta je bila Komunistička partija Jugoslavije. Nju su uglavnom činili mladi ljudi sa uglavnom progresivnim idejama za to vreme. U početku su gledani od strane stanovništva kao jeretici, sve do formiranja druge Jugoslavije 29. novembra 1943. godine u Jajcu, gde je odlučeno da se ne obnovlja Kraljevina Jugoslavija i da se forimira nova država sa šest ravnopravnih naroda i republika, kao i dve autonomne pokrajine. Druga Jugoslavije je istog datuma dve godine kasnije i zvanično osnovana i dobila ime Federativna Narodna Republika Jugoslavija kada je zvanično ukinuta kraljevina. Tokom 1963. godine druga Jugoslavija je preimenovana u Socijalističku Federativnu Republiku Jugoslaviju (SFRJ).

Drugi svetski rat je doneo velike zločine od strane nacista i fašista na globanom nivou kao što je holokaust nad Jevrejima, ali i na regionalnom nivou kao što su logori u Jasenovcu, Jadovnu, Gradiški, streljanje đaka u Kragujevcu. U tim zločinima je stradao veliki broj Srba, Jevreja, Roma i pripadnika drugih naroda koji su bili antifašisti.

Nakon Drugog svetskog rata je u Jugoslaviji su uvedeni preki sudovi. Veliki broj nedužnih ljudi je streljan na Lisičijem potoku, a formiran je logor na Golom otoku za političke neistomišljenike. Usledila je konfiskacija i nacionalizacija imovine. Ovo je najtamnija strana druge Jugoslavije.

Pozitivne stvari su istorijsko ”NE” Staljinu od strane Tita tokom 1948. godine i otvarenje Jugoslavije ka zapadu. Tito je imao talenat da prepozna istorijski trenutak. Veći deo sveta je počeo da se obnavlja i razvija nakon Drugog svetskog rata. Jugoslovenska diplomatija je doživela veliki uspeh 1961. godine formiranjem Pokreta nesvrstanih. Jugoslavija je bila predvodnik Pokreta, a Pokret je balansirao između zapadnog bloka predvodjen SAD-om i istočnog bloka predvođen SSSR-om. Zahvaljujući Pokretu nesvrstanih mnoge afričke države su se oslobodila viševokovnog kolonijalnog uticaja.

Jugoslovenska privreda je počela da doživljava procvat zbog povratih i bespovratnih kredita od strane SAD-a, reorganizovanju privrede, kolektivizaciji imovine. Zahvaljujući društvenim preduzećima radnici u SFRJ su imali verovatno jedna od najvećih radničkih prava na svetu. Uvedene su mesne zajednice sa velikim ovlašćenjima, uveden je i samodoprinos. Zahvaljujući samodoprinosu su se izgradile mnoge škole, vrtići, domovi zdravlja, sportske hale, fudbalski tereni, pozorišta, bioskopi, dečija igralista i parkovi. Od kraja Drugog svetskog rata, pa do 1980. godine u SFRJ je bila najveća društvena fluktuacija u Evropi. Tekovine socijalističke Jugoslavije su besplatno obrazovanje i zdravstvo, emancipacija žena, bolji položaj radničke klase, urbanizacija i pravljenje industrijskih regionalnih centara.

Međutim bilo je ljudi, prvenstveno mladih i obrzovanih, koji su drugačije mislili. Početkom juna 1968. godine izbile su masovne studenstske demonstracije. One su se odvijale u Beogradu, Zagrebu, Ljubljani, Sarajevu, Skoplju, ali su najmasovnije bile u Beogradu. Studenti su bili nezadovoljni nepostojanjem demokratije, socijalnim raslojavanjem, lošim uslovima studiranja, losim smestajem, korupcijom u društvu, birokratijom i privrednom reformom iz 1965. godine, koja je liberalizovala ekonomiju. Jugoslovenski studenti su tražili više socijalizma i pravednije društvo. Blokada fakulteta je trajala od 2. juna do 9. juna. Policija je u početku reagovala represivno, ali je policijsku represiju nad studentima prenela međunarodna štampa, pa je drug Tito rekao čuvenu rečenicu: ”Studenti su u pravu”. Jedni od vođa studentskog pokreta su bili Ljubomir Tadić, Nebojša Popov, Dragoljub Mićunović, Vojislav Koštunica.

Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije iz 1974. godine bio je najopsežniji i najdetaljniji ustav u jugoslovenskoj istoriji. Ovaj Ustav iz 1974. godine doneo je duboke promene u političkom i državnom uređenju.

Glavne odrednice Ustava iz 1974. godine su: 1. Decentralizacija države gde su šest republika (SR Slovenija, SR Hrvatska, SR Bosna i Hercegovina, SR Srbija, SR Crna Gora, SR Makedonija) dobile široka ovlašćenja, a dve pokrajine u Srbiji (SAP Vojvodina i SAP Kosovo) dobile status konstitutivnih elemenata federacije, skoro ravnopravan republikama. 2. Pravo na samopredljenje, gde je u preambuli Ustava stajalo da se narodi Jugoslavije udružuju ”na osnovu prva na samoopredljenje, uključujući i pravo na otcepljenje”. 3. Slabljenje saveznih organa gde su Saveznoj vladi i Skupštini smanjene nadležnosti, a republikama i pokrajinama su povećane naležnosti. 4. Uvedeno je Predsedništvo SFRJ kao kolektivni organ, u kojem su bile zastupljene sve republike i pokrajine. 5. Josip Broz Tito je proglašen doživotnim predsednikom SFRJ.
Neki ljudi tada, a mnogi ljudi danas smatraju da je Ustav iz 1974. godine koji je dao najveći stepen autonomije republikama i pokrajinama, stvorio složen i slab savez, i pripremio pravni teren za raspad Jugoslavije. Tog mišljenja je bio i profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu Mihailo Đurić. Profesor Đurić je izneo svoje stavove na jednom skupu u SANU, posle kojeg je bio optužen za ”verbalni delikt” i ”neprijateljsku propagandu”. Osuđen je na dve godine zatvora. Istovremeno mu je i oduzeta profesura na Pravnom fakultetu. Kasnije je rehabilitovan i vratio se u akademski život.

Period nakon Titove smrti

Nakon Titove smrti 4. maja 1980. godine kolektivno predsedništvo je preuzelo funkciju šefa države, sa rotirajućim predsednikom svake godine.

U martu 1981. godine su izbile studentske demonstracije na Kosovu. Kosovski studenti su bili nezadovoljni ekonomskom nerazvijenošću Kosova i visokom nezaposlenošću. Ubrzo su protesti iz socijalnih prešli u političe. Tražili su za Kosovo status republike i pravo na samoopredeljenje. Protesti su počeli u Prištini, a kasnije su se proširili i na druge gradove na Kosovu. Jugslovensko rukovodstvo je represivnim merama suzbilo proteste. Upotrebljeni su milicija i JNA. Ovaj događaj je izazvao podelu u jugoslovenskom rukovodstvo. Jedni su smatrali da problem treba represijom da se reši, a drugi političkim putem. Spominje se da je desetak demonstranata poginulo, a više stotina povređeno. Veliki broj demonstranata je bio uhapšen. Ovakva represija nije rešila problem, već ga je ”stavila po tepih”, da bi problemi eskalirali krajem osamdesetih i tokom devedesetih godina dvadesetog veka.

Najveća prekretnica u raspadu Jugoslavije je bila Osma sednica CK Saveza komunista Srbije. Do Osme sednice predednik predesdištva CK Srbije je bio Ivan Stambolić. Stambolić se zalagao za očuvanje Jugoslavije i kompromis sa Albancima sa Kosova. Želeo je da se napravi kompromis sa Albancima gde bi oni sa jedne strane bili zadovoljni, a sa druge strane da se očuvaju elementarna prava i slobode Srba i Crnogoraca na Kosovu. Osma sednica je održana 23. i 24. septembra 1987. godine. U političkom sukubu sa Miloševićem se istakao Dragiša Pavlović, predsednik CK Beograda. Na toj sednici su smenjeni Stambolić, Pavlović i ostali komunisti koji su bili projugoslovenski orjentisanni. Pobedila je Miloševićeva struja koja je protežirala nacionalizam i represiju. To je bio trenutak gde su jugoslovenski narodi krenuli u propast ”200 na sat”.

Propast jugoslovenskih naroda, a pogotovo srpskog je bila 5. oktobra, ali ne 5 oktobra 2000. godine, već 5. oktobra 1988. godine. U Novom Sadu, a i u ostalim gradovima u Vojvodini je počela ”Jogurt revolucija”. Miloševićeve pristalice, uglavnom dovedene van Vojvodine su nasilnim putem smenile tadašnje legalno i legitimno pokrajinsko rukovodstvo. Pokrajinska vlada je gađana jogurtima i drugim mlečnim proizvodima. Od grada koji je bio simbol kulture je napravljeno ruglo. Miloševićev režim je tadašnje pokrajinsko rukovodstvo optužio za ”nedostatak srpstva, odnarođenost i disfunkcionalnu birokratiju”. Pokrajinsko rukovodstvo je podnelo ostavku, a Milošević je postavio svoje poslušnike na čelu Vojvodine. Ovaj događaj mu je bio vetar u leđa da izvede antibirokratske revojucije u Crnoj Gori i na Kosovu. Ubrzo je 1989. godine promenio Ustav, gde je pokrajinama drastično smanjio nadležnosti i centralizovao Srbiju. Promena Ustava iz 1989. godine je izazvala negodovanje kod drugih jugoslovenskih republike, pre svega Hrvatske i Slovenije.

Rat u Sloveniji

Prvi oružani sukob na teritoriji bivše Jugoslavije je bio u Sloveniji, poznat kao ”desetodnevni rat”. Trajao je od 27. juna 1991. godine do 7. jula 1991. godine. Slovenija je pre toga imala referendum o nezavisnosti, gde se 88,5% stanovništva izjasnilo da je za nezavisnu Sloveniju. Srpsko rukovodstvo i JNA to nisu prihvatile, pa su oružano intervenisale. Tom prilikom je poginulo 44 pripadnika JNA, 19 Slovenaca (vojnika i civila), kao i nekoliko stranih novinara i vozača kamiona. JNA nije imala podršku lokalnog stanovništva, a sukobi su se nastavili u Hrvatskoj.

Rat u Hrvatskoj

Posle rata u Sloveniji, usledio je mnogo intenzivniji i krvaviji rat u Hrvatskoj. U Hrvatskoj se održao referendum, gde se većina građana Hrvatske izjasnila za nezavisnot. U tom trenutku je u Hrvatskoj živelo 580 000 Srba, uglavnom u Dalmaciji, Lici, Baniji i Slavoniji. Srpska manjina nije prihvatila novu hrvatsku vlast i proglasila je ”SAO Krajinu”. JNA se svrstala na stranu pobunjenih Srba i usledile su opsade Vukovara i Dubrovnika, Srpske snage su krajem 1991. godine kontrolisale 1/3 Hrvatske. Prelomni trenutak se desio kada su hrvatske snage izvele operacije ”Bljesak” i ”Oluja” gde je veliki broj ljudi stradao. Izvršeno je etničko čišćenje i 200 000 Srba je proterano iz Hrvatske u Srbiji i Bosnu i Hercegovinu.

Tokom 1994./1995. godine se na stolu našao plan Z-4. To je bio međunarodni mirovni predlog, kako bi se rešio sukob između Republike Hrvatske i pobunjenih Srba. Autori planu su bili SAD, Rusija, Evropska unija i Ujedinjene nacije. Plan Z-4 je predlagao vrlo široku autonomiju za Srbe u Hrvatskoj, naročito u Krajini. Tim planom Srbi bi na 1/3 teritorije Republike Hrvatske imali parlament, vladu, predsednika, policiju, sudove, zastavu, himna, čak se i valuta spominjala. Srpski jezik i ćirilica bi bili u službenoj upotrebi. Hrvatskoj je bilo ponuđeno da zadrži kontrolu nad spoljnom politikom, odbranom, carinama i monetarnim sistemom. Hrvatska strana je prihvatila predlog kao osnov za pregovore, a lideri RSK Milan Martić i Milan Babić su odbili plan, jer su smatrali da se Srbima nudi nešto što su već osvojili. Režim iz Beograda i njegovi sateliti su ”podgrevali” situaciju kako je pitanje dana kada će se RSK pripojiti Srbiji.
Hrvatska je priznata 15. 01.1992. godine od strane međunarodne zajednice, a Dejtonskim sporazumom se i zvanično zavšio rat u Hrvatskoj.

Rat u Bosni i Hercegovini

Posle krvavog rata, usledio je još krvaviji rat. Ovoga puta na prostoru Bosne i Hercegovine. Bosna i Hercegovina je bila najkompleksnija republika u bivšoj Jugoslaviji. Do rata u Bosni je živelo 44% Bošnjka/Muslimana, 31% Srba i 17% Hrvata.

Nakon što su Slovenija i Hrvatska proglasila nezavisnost, Bošnjaci i Hrvati u Bosni su zatražili nezavisnost. Referendum o nezavisnosti BiH je održan 29. februara i 1. marta 1992 godine. Srbi su bojkotovali referendum. Od izašlih na referndum, 62,7% je glasalo za nezavisnost.
Usledio je najkrvaviji građanski rat na ovim prostorima gde su glavni akteri bili Armija Republike BiH, Vojska Republike Srpske i Hrvatsko vijeće odbrane. Sve tri strane su ratovale međusbno. Hrvati i Bošnjaci su vodili rat u srednjoj Bosni, gde je bilo ratnih zločina na obe strane. Vašingtonskim sporazumom, Bošnjaci i Hrvati su prekinuli sukobe i formirali Federaciju BiH.

Vojska Republike Srpske je u aprilu 1992. godine izvršila opsadu Sarajeva i takvo stanje je trajalo skoro 4 godine. To je bila najduža opsada u modernoj evropskoj istoriji. Vojska Republike Srpske je u tom trenutku kontrolisala oko 70% teritorije Bosne i Hercegovine.
Na pravoslavni Božić 7. janura 1993. godine u Kravici je izvršen masakr nad srpskim stanovništvom od strane Armije Bosne i Hercegovine. Ovaj masakr se koristio za agresivnu propagandu pojedinih srpskih političkih lidera, da bi kulminiralo masvnim zločinom u Srebrenici u julu 1995. godine. Srebrenica je bila proglašena od strane Ujedinjenih nacija za ”zaštićenu zonu”. Od strane Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (ICTY) i Međunarodnog suda pravde (ICJ) masakr u Srebrenici je međunaarodno okarakterisan kao genocid u kojem je stradalo više od 8 000 Bošnjaka. Ratko Mladić, komadant Vojske Republike Srpske i Radovan Karadžić, politički lider Republike Srpske su osuđeni na doživotne kazne zatvora.

U Dejtonu (SAD) 21. novembra 1995. godine postignut je mirovni sporazum, a potpisan je u Parizu 14. decembra iste godine. Dejtonski sporazum je priznao Bosnu i Hercegovinu kao nezavisnu državu, sastavljenu od dva entiteta: Federaciju BiH gde uglavnom žive Bošnjaci i Hrvati i Republiku Srpsku gde uglavnom žive Srbi. Ova tri naroda su konstitutivni narodi u Bosni i Hercegovini. Bosna i Hercegovina dva entiteta i tri konstitutivna narodna, ima kompleksnu situaciju sa kantonima, distriktom Brčko, pravosuđem, ustavnim nadležnostima.
Tokom građanskog rata na području Bosne i Hercegovine je poginulo oko 100 000 ljudi (većinom civila), a oko 2 miliona ljudi je raseljeno.

Rat na Kosovu

Na Kosovu 1998. godine OVK je pokrenula oružani sukob protiv srpskih bezbednosnih snaga. Tokom 1998. godine i 1999. godine dolazi do eskalacije sukoba. JNA i srpske bezbednosne snage su sprovele vojne operacije. U martu 1999.godine NATO je započeo bombardovanje Jugoslavije bez odobrenja Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija. Milošević je u junu 1999. godine prihvatio sporazum u Rambujeu i povukao vojsku sa Kosova. Na Kosovu i Metohiji se desio napad na Srbe 17.03.2004. godine u kojem je raseljeno između 4 000- 4 500 lica. Pored Srba stradale su i drugo nealbansko stanovništvo. Napadi su uključivali paljenje kuća i crkava, uništavanje imovine, fizičke napade na civile. Uništeno je više od 30 crkava i manastira, uključujući značajne kulturne spomenike Srpske pravoslavne crkve. Režim u Beogradu je odbijao kompromis od strane međunarodne zajednice. Odbijen je Ahtisarijev plan ”Više od autonomije-manje od nezavisnosti”. Albanske vlasti su na Kosovu pravile paralelne institucije i 17. februara 2008. godine proglasila jednostranu nezavisnost Kosova. Veći deo zemalja zapadnog sveta je priznao Kosovo kao nezavisnu državu. Prvenstveno SAD, Velika Britanija, Francuska, Nemačka, Italija. Kosovo nisu priznale Srbija, Rusija, Kina, pet o zemalja Evropske unije – Španija, Grčka, Kipar, Rumunija i Slovačka i još oko polivine zemalja koje su članice Ujedinjenih nacija, uglavnom isotčnih zemalja. Ratnih zločina je bilo sa obe strane, a Haški tribunal ih je procesuirao.

Epilog Jugoslavije i ratova devedesetih su krvavi građanski ratovi na prostoru Hrvatske, Bosne, Kosova i Slovenije. Jedino su Severna Makedonija i Crna Gora mirno napustile Jugoslaviju. Građanski ratovi na prostoru bivše Jugoslavije su prouzrokovali 130 000 mrtvih, više od 4 miliona raseljenih i izbeglih, a desetine hiljada nestalih, silovanih i traumatizovanih.
Danas su Slovenija i Hrvatska članice Evropske unije i NATO pakta. Crna Gora i Severna Makedonija su članice NATO pakta i imaju status kandidata za članstvo u EU. Bosna i Hercegovina se suočava sa dubokom političkom krizom i disfunkcionalnim državnim uređenjem, Kosovo nije član Ujedinjenih nacija, a Srbija ima status kandidata za članstvo u Evropskoj uniji i najviši stepen saradnje sa NATO paktom kroz Partnerstvo za mir, ali i velike unutrašnje probleme.
SR Jugoslavija (Srbija i Crna Gora) je tokom devedesetih godina prošlog veka pod režimom Slobodana Miloševića bila izbačena iz Ujedinjenih nacija, Saveta Evrope i ostalih međunarodnih institucija. Naša zemlja je doživela sankcije, hiperinflaciju, pljačku preko piramidalne štednje, sveopšte siromaštvo, ekpanziju kriminala, korupcije, prostakluka i urušavanje sistema društvenih vrednosti. To je politička zaostavština Slobodana Miloševića.
Da je do ljudi Jugoslavija bi bila najlepša bajka, ali pošto je bilo do zločinaca, Jugoslavija se pretvorila u krvavu bajku.

Tekst ću završiti citatom poslednjeg predsednika predsedništva SFRJ, Ante Matkovića: ”Zablude ćemo plaćati siromaštvom, trovanjem duha i položajem daleke periferije u Evropi. ”

Vladimir Stanisavljev, pravnik i MA politikolog i bezbednjak